بررسی مجموعه ای از مشاوران مدیریت کشور

آنا عطائیان

هادی کوزه­چی
چکیده:
باوجود رشد چشمگیر صنعت مشاوره مدیریت در دنیا در سه دهه گذشته، صنعت مشاوره در ایران با چالش­های فراوانی روبروست و توسعه قابل قبولی نداشته است. با وجود توسعه این صنعت در سالهای اخیر، وضعیت موجود و توانمندی مشاوران، با وضعیت مطلوب فاصله فراوانی دارد. در این راستا این نیاز احساس می­شود که باید بررسی عمیقتری از وضعیت موجود مشاوران کشور صورت گیرد تا بتوان استراتژی­ها و سیاستهای مناسبی را برای توسعه آنها تدوین و اجرایی کرد. در این مطالعه که در راستای پروژة "ارتقا و بهبود وضع مشاوران مدیریت و سیستم" و با هدف "برنامه­ریزی استراتژیک" برای مجموعه مشاوران مدیریت منتخب، جهت ارائه خدمات مناسب مشاوره مدیریت به مجریان طرحهای توسعه­ای پتروشیمی، صورت گرفته، تلاش شده است تا با مطالعه مطالب منتشر شده و اخذ نظرات صاحب‌نظران، تحلیلی از وضعیت موجود صنعت مشاوره مدیریت کشور صورت گیرد تا در نهایت استراتژی­های توانمندسازی مشاوران حاضر در پروژه تدوین شود. در این مطالعه در راستای تحلیل وضعیت موجود، ضریب اهمیت و رتبة عوامل اصلی شناسایی شده بر اساس نظر صاحب‌نظران این حوزه تعیین شد تا در نهایت ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی جمعی از مشاوران مخاطب این پروژه به‌دست آید. پروژة "ارتقا و بهبود وضع مشاوران مدیریت و سیستم"توسط "مرکز تحقیقات و توسعه مدیریت پروژه" در شرکت مدیریت توسعه صنایع پتروشیمی تعریف شده است.

 

مقدمه  :

بخش عرضه و تقاضای صنعت مشاوره مدیریت در دنیا در طی سه دهه گذشته رشد خیره‌کننده­ا‌ی را تجربه کرده است. در همة این سالها مشاوره‌ مدیریت به عنوان یکی از زیرشاخه­های خدماتِ کسب و کار دانش­محور، رشد بالاتری را نسبت به سایر زیرشاخه­های این حوزه داشته است. به عنوان مثال ارزش افزوده صنعت مشاوره مدیریت دنیا از حدود 25 میلیارد دلار در سال 1991 به بیش از 124 میلیارد دلار در سال 2003 افزایش یافته است.

به علت وجود چنین بازار جذابی، از دوران اولیه شکل‌گیری صنعت مشاوره مدیریت، انواع بسیار متنوعی از شرکتها (بخصوص شرکتهای فعال در حوزه­های دیگر خدمات حرفه­ای کسب‌وکار) علاقه‌مند به حضور در این بازار و ارائه خدمات مشاوره مدیریت بوده­اند. حتی برخی از این شرکتها در این امر بسیار موفق بوده­اند. به عنوان مثال می­توان به تشکیل گروه خدمات مشاوره‌ مدیریت در IBM اشاره کرد که در عرض یک دهه توانسته است خود را به یکی از بزرگترین شرکتهای‌ مشاوره­ای در دنیا تبدیل کند. با این توضیحات، مشخص است که تعریف مشخصی از حوزه مشاوره مدیریت صورت نگرفته است.

 (Canback, 1998 & Glückler, 1999).

با وجود رشد بالای صنعت مشاوره در جهت متنوع شدن بازیگران، ارائه خدمات جدید و متنوع و مانند آن در دنیا، صنعت مشاوره مدیریت کشور با مشکلات جدی روبروست: صنعت مشاوره مدیریت در کشور دارای ظرفیت کم و بازار کوچک و رشد نیافته­ای است، با پیوستن به سازمان تجارت جهانی امکان واگذاری بیشتر بازار مشاوره مدیریت کشور به موسسات خارجی وجود دارد، بسیاری از شاخه­های تخصصی مشاوره در کشور دست­نخورده باقی مانده است، عمدة خدمات ارائه شده در حوزه­های مشخص و شکل­گرفته­ای از بازار ارائه می­شود، عقب­ماندگی از تحول جهانی در صنعت مشاوره مدیریت و گرایش به استفاده از مشاوران خارجی بدون وجود برنامه­ای جهت توسعه داخلی نیز از دیگر مشکلات موجود در رابطه صنعت مشاوره مدیریت ایران است. (آذرهوش، 1384).

در مقابل، چنین عنوان می­شود که بازار قابل توجهی در بخش دولت برای خدمات مشاوره وجود دارد. سازمانها و بنگاههای کشور نیازمند نوسازی، بازسازی و تجهیز شیوه­های عملیاتی و مدیریتی خود به قواعد نوین جهانی هستند و آشنایی نسبی مدیران کشور با مفاهیم مدیریت (که می­تواند سبب شکل­گیری نیاز آنها به خرید خدمات مشاوره­ای شود) ایجاد شده است. با این وجود، هنوز هم توسعه صنعت مشاوره مدیریت کشور با چالشهایی روبروست و وضعیت موجود آن با شرایط ایده­آل فاصله قابل توجهی دارد.

بر این اساس، ضرورت بررسی وضعیت کنونی صنعت مشاوره مدیریت کشور و موانع رشد آن احساس می­شود. با توجه به فرصت پیش­آمده در پروژة "ارتقا و بهبود وضع مشاوران مدیریت و سیستم"، بررسی جامعی در رابطه با تحلیل وضعیت کنونی (نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها) جمعی از شرکتهای مشاوره­ای صورت گرفته است. هدف این پروژه ارزیابی، انتخاب و توانمندسازی تعدادی از شرکتهای مشاوره مدیریت و سیستم کشور است، به نحوی که این شرکتها توان ارائه خدمات مناسب به مجموعة مجریان طرحهای توسعه پتروشیمی و ایفای نقش کارگزار تغییر را برای این مجموعه کسب کنند.

 روش‌شناسی تحلیل وضعیت موجود مشاوران مدیریت

تحلیل وضعیت موجود مشاوران مدیریت بر اساس فرایند نشان داده شده در شکل 1 صورت گرفته است. همانطور که در این شکل مشاهده می­شود، منابع اطلاعاتی عمده برای تحلیل وضعیت موجود مشاوران به شرح زیر است:

1. بخش قابل توجهی از اطلاعات اولیه برای تحلیل، حاصل گردآوری، تبیین و تألیف نظرات و نکات مطرح‌شده توسط تعدادی از صاحب‌نظران آشنا با وضعیت این صنعت کشور است که به دو دسته کلی زیر قابل تقسیم است:

 -7 مصاحبه­ اختصاصی

- مرور و گردآوری مطالب منتشر شده در مقالات، مجلات، روزنامه‌ها، وب‌سایت‌های مرتبط (مانند وب­سایت­های انجمن­ها و کنفرانس­ها) و غیره در این رابطه.

در رابطه با این‌دسته از منابع، در ابتدا تلاش شده است تاحد ممکن تمام مراجعی که به‌نحوی به تحلیل وضعیت صنعت مشاوره مدیریت کشور پرداخته‌اند، شناسایی ‌شوند و مورد بررسی قرار گیرند. در نهایت تلاش شده است تا با انجام یک سری مصاحبة اختصاصی با سوالهای از قبل طراحی شده، قسمتهایی از تحلیل که به نظر می­رسد دچار کمبود اطلاعات است، تکمیل شود. یکی از منابعِ تهیة سوالات گزارش طرح مطلوبی است که برای وضعیت مطلوب یک شرکت مشاوره و نیز وضعیت مطلوب صنعت مشاوره مدیریت تهیه شده است. منبع دیگر، چارچوب نظری تحلیل است که در ادامه معرفی خواهد شد.
2. تلاش شده است تا از پرسش­نامه­های تکمیل شده توسط شرکتهای علاقه‌مند به حضور در پروژه، اطلاعات کاملی استخراج شود. از آنجایی که این دسته از اطلاعات در رابطه با یک جامعه آماری از 42 شرکتی که پرسش­نامه آنها مناسب تشخیص داده شده است، می­توان چنین فرض کرد که این جامعه آماری (که به لحاظ تعدادی قابل توجه است)، نشان دهنده ویژگی­های کلی مشاوران مدیریت کشور و قابل تسری به آنها نیز هست.

3. نظرات اعضای تیم ارزیابی­کننده شرکتها: برای استخراج نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصتها، از اعضای تیم ارزیابی‌کننده شرکتهای مشاوره مدیریت علاقه‌مند به حضور در این پروژه، خواسته شد تا نسبت به ارائه لیستی از این موارد بر اساس تجارب ارزیابی و بازدید خود و با درنظر گرفتن نکات مطرح شده در طرح مطلوب، اقدام کنند. این ارزیابان به ارزیابی حدود 40 شرکت مشاوره اقدام کردند.

در نهایت مطالب گردآوری شده، بر اساس چارچوب نظری تشریح شده در زیر توسط کارشناسان تیم پروژه مورد تحلیل قرار گرفته است. تحلیل صورت گرفته بر مبنای این اطلاعات به تهیه لیست اولیه نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصتها انجامید. این لیست در طی یک جلسه در اختیار 11‌نفر از افراد خبره آشنا با صنعت مشاوره مدیریت قرار گرفته است تا نسبت به تکمیل، تصحیح و تایید آن اقدام کنند. پس از نهایی شدن لیست، از افراد خواسته شد تا بر مبنای متدولوژی برنامه­ریزی استراتژیک نسبت به تعیین ضریب اهمیت و رتبه عوامل اقدام کنند.

 با توجه به آنکه تحلیل صورت گرفته برای گروه قابل توجهی از مشاوران مدیریت و سیستم کشور است، (42 شرکت) بسیاری از عوامل تحلیل محیطی برای تمام مشاوران کشور مشترک است و می­توان نتایج آن را با درنظر گرفتن یک سری ملاحظات به کل صنعت مشاوره مدیریت کشور تسری داد. فقط باید به این نکته توجه نمود که در تحلیل موجود در تفکیک عوامل داخلی و خارجی، از آنجایی که با تعداد محدودی از مشاوران روبرو بودیم، برخی از عوامل، خارجی تشخیص داده شده­اند، در حالی که اگر مرز سیستم، کل مشاوران مدیریت کشور تعریف شود، آن عامل به یک عامل داخلی تبدیل می­شود. با درنظر گرفتن این نکته، نتایج به‌دست آمده برای کل صنعت مشاوره مدیریت کشور قابل تسری است. لازم به ذکر است که به دلیل رعایت اختصار از بیان چارچوب نظری تحلیل خودداری کردیم.

 

نتایج بررسی

از صاحب‌نظران خواسته شد تا رتبه مربوط به هر عامل را مشخص کنند:

_ عوامل داخلی آن دسته از عوامل موثری هستند که در کنترل سازمان بوده و بر فرایند تحقق ماموریت سازمانِ مشخص شده (در اینجا مجموعه­ای از شرکتهای مشاوره مدیریت و سیستم) تاثیرگذارند. عدد داده شده به هریک از عوامل داخلی، وضعیت مجموعه مشاوران مدیریت موردنظر این پروژه را نشان می­دهد. رتبة هر یک از عوامل بر اساس قانون زیر تعیین می­شود: به عنوان یک طیف، عدد 7 به معنی «قوت جدی» تا عدد 1 به معنی «ضعف جدی».

_ عوامل خارجی آن دسته از عوامل موثری هستند که خارج از کنترل سازمان بوده ولی بر فرایند تحقق ماموریت سازمانِ مشخص شده (در اینجا مجموعه­ای از شرکتهای مشاوره مدیریت و سیستم) تاثیرگذارند. عدد داده شده به هریک از عوامل خارجی، بیانگر میزان اثرگذاری آن عامل بر سازمان در رسیدن به چشم­انداز است. رتبه هر یک از عوامل بر اساس قانون زیر تعیین می­شود: به عنوان یک طیف، عدد 7 به معنی «فرصت جدی» تا عدد 1 به معنی « تهدید جدی».

همچنین از صاحبنظران خواسته شد تا ضریب اهمیتی به هر یک از عوامل داخلی و خارجی اختصاص دهند. میانگین ضرایب و رتبه عوامل داده شده برای هر عامل توسط کارشناسان محاسبه شده است و در نهایت ضریب هر عامل در رتبه موردنظر ضرب می­شود تا نمره نهایی به‌دست آید. در نهایت از مجموع نمره­های نهایی متعلق به هر یک از عوامل، مجموع نمره­های عوامل داخلی و خارجی تعیین می­شود.

در رابطه با ماتریس عوامل داخلی، عواملی که دارای رتبه بالاتر از میانگین 4 باشند، قوت به شمار می‌آیند و آن­دسته از عوامل که دارای رتبه پایین­تر از 4 باشند، ضعف داخلی خواهند بود. هرچه قدر رتبه عوامل به عدد 7 نزدیک شود، قوت جدی و هر چه قدر به عدد 1 نزدیک شوند ضعف جدی خواهد بود.
در جدول (1)، لیست نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصت­ها ارائه شده است.

در نهایت با جمع زدن کل امتیازات امتیاز عوامل محیط داخلی،(در جدول شماره 1 به دلیل رعایت اختصار فقط تعدادی از عوامل ذکر شده اند) نمره نهایی 2.69 به‌دست آمده است. این عدد مابین 1 و 4 قرار داد و در نتیجه، مجموعة بررسی شده در این پروژه در مجموع در محیط داخلی با ضعف روبرو است.

مهمترین قوتهای پیش­روی این مجموعه عبارت است از:

_ جذابیت حرفه برای فارغ­التحصیلان جوان
_ وجود تجارب در چندین رشته تخصصی
_ ویژگی ذاتی حرفه برای اشاعة تجارب بنگاه ها
_ توانایی حرفه برای بهبود و پالایش فرهنگ جامعه از طریق ارتقای فرهنگ سازمانها

مهمترین ضعفهای پیش­روی این مجموعه عبارت است از:
_ مسائل مالی، بودجه­ای- نقدینگی شرکتهای مشاوره
_ ضعف در تولید و اشاعه دانش فنی-کاربردی توسط شرکتهای مشاوره
_ عقب­ماندگی از تحول و دانش جهانی
_ ضعف مشاوران در رسیدن به سطح فهم و تحلیل، فراتر از تولید داده­ها
_ تعداد کم و افراد توانمند و اشخاص کلیدی شرکتها
_ توانایی اندک مشاوران در ارائه راه­حلهای عملی
_ وضعیت نامناسب درک متقابل و تعامل ضعیف مشاور و کارفرما.

در نهایت با جمع زدن کل امتیازات امتیاز عوامل محیط خارجی، نمره نهایی 3.1 به‌دست آمده است. این عدد مابین 1 و 4 قرار داد و درنتیجه مجموعه بررسی شده در این پروژه در مجموع در محیط خارجی با تهدید روبرو است.

مهمترین فرصتهای پیش­روی این مجموعه عبارت است از:
_ نیازهای ارضانشدة فراوان در سطح جامعه، بنگاهها و سازمانها
_ گسترش سرمایه­گذاری در صنایع پتروشیمی و تمایل شرکت ملی پتروشیمی برای سرمایه‌گذاری در استفاده از مشاوره مدیریت
_ توسعة تولید نیروی انسانی مورد نیاز حرفه
_ ایجاد انجمن مشاوران مدیریت و نیز شبکة مشاوران مدیریت و افزایش مقبولیت آنها در بین مشاوران
_ پیچیدگی روز افزون مسائلِ پیش­ روی سازمانها
مهمترین تهدیدهای پیش­روی این مجموعه عبارت است از:
_ فضای پر از رانت کشور و درآمد سرشار نفت
_ پایین بودن قیمت قراردادهای مشاوره و تمایل نداشتن کارفرمایان به سرمایه­گذاری مناسب در این امر
_ ویژگی این حرفه در نبود موانع جدی ورود
_ رقابت دانشگاهها و استادان آنها با شرکتهای مشاوره و آشفته کردن بازار مشاوره
_ نبود آمادگی فرهنگی مدیران و سازمانها در استفاده از خدمات مشاوره
_ ضعف بخش خصوصی
_ وجود نداشتن قانون حفاظت از مالکیت معنوی